یکشنبه هفته جاری قرارداد سوآپ گازی بین ترکمنستان، ایران و آذربایجان در حاشیه پانزدهمین نشست سازمان همکاری اقتصادی (اکو) محقق شد. طبق این قرارداد سالانه ۱.۵ الی ۲ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان (سرخس) وارد ایران شده و توسط شبکه خطوط انتقال ایران به آذربایجان (آستارا) ارسال می‌شود.
جواد اوجی وزیر نفت درباره جزئیات قرارداد سوآپ گازی بین ترکمنستان، ایران و آذربایجان : «طبق این قرارداد سه‌جانبه، ایران سالانه نزدیک به ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب گاز را از ترکمنستان به آذربایجان تحویل می‌دهد. از دی‌ماه ۱۳۹۵ تعاملات گازی ایران با ترکمنستان قطع شده بود ولی با انعقاد این قرارداد گام رو به جلویی در مناسبات انرژی دو کشور برداشته شد. این قرارداد به تأمین سوخت زمستانی استان‌های خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، گلستان و سمنان کمک می‌کند».
هر چند این قرارداد گازی از جنبه اقتصادی برای ایران فوایدی را به همراه داشته و می‌تواند به تامین گاز ۵ استان شمال شرقی ایران کمک کند و همچنین منجر به پایداری شبکه گاز ایران در نقاط دورافتاده از میادین گازی در عسلویه شود. اما آنچه تاکنون در رسانه‌ها بدان پرداخته نشده پیام سیاسی مهمی است که در دل این قرارداد نهفته شده و می‌تواند نقشه ایران را برای تبدیل شدن به هاب گازی منطقه محقق کند.
در واقع انعقاد قرارداد سوآپ گازی سه‌جانبه حامل یک پیام سیاسی مهم مبنی بر احیای روابط دو کشور ایران و ترکمنستان بعد از ۵ سال می‌باشد. این پیام از این جهت حائز اهمیت است که می‌تواند برداشتن گام‌های بعدی ایران برای گسترش تعاملات تجاری با ترکمنستان به‌خصوص در حوزه گاز را تسهیل کند.
در ۸ سال گذشته با توجه به رویکرد غلط وزارت نفت، ایران در آستانه حذف از بازار گاز منطقه قرار گرفته است. در سایه رویکرد منفعلانه ایران، رقبایی جدی برای دور زدن و حذف همیشگی ایران از بازار منطقه شکل گرفته‌اند که از جمله آن می‌توان به احداث خط لوله تاپی (TAPI) و خط لوله ترانس کاسپین (TCP) اشاره کرد.
به اعتقاد کارشناسان انعقاد قرارداد سوآپ گازی با ترکمنستان، گام اول در اجرای یک نقشه کلان در وزارت نفت دولت سیزدهم بوده که ادامه آن منجر به کیش و مات این دو خط لوله رقیب ایران از بازار گاز منطقه می‌شود.
تصویر ۱ خط لوله ترانس کاسپین (TCP) را نشان می‌دهد. طبق تصویر این خط لوله، شبکه گازی ترکمنستان از مسیر دریای خزر را به آذربایجان وصل می‌کند و با هدف انتقال منابع عظیم گازی آسیای میانه به بازارهای انرژی اروپایی از طریق «کریدور گاز جنوبی» طراحی شده است.
به طور کلی در کریدور گاز جنوبی، خط لوله ترانس کاسپین (TCP) بین ترکمنستان و آذربایجان از دریای خزر به خط لوله SCP در داخل خاک آذربایجان متصل خواهد شد.
سپس انتهای خط لوله SCP به خط لوله تاناپ (TANAP) واقع در ترکیه متصل می‌شود. انتهای خط لوله تاناپ نیز از مسیر خط لوله ترانس آدریاتیک (TAP) به اروپا شامل یونان، آلبانی و ایتالیا متصل خواهد شد.
در حال حاضر تنها حلقه مفقوده «کریدور گاز جنوبی» مربوط به خط لوله ترانس کاسپین (TCP) است که این خط لوله سال‌ها به دلیل مناقشات حقوقی در دریای خزر و شائبه درباره سرمایه‌گذاری سنگین و توجیه اقتصادی آن معطل باقی مانده است. در نتیجه کشور ترکمنستان به عنوان چهارمین دارنده منابع گازی دنیا تاکنون به قاره اروپا وصل نشده است.
*نقشه ایران برای از دور خارج کردن پروژه ترانس کاسپین
در تصویر ۱ کاملا روشن است که در صورت تکمیل پروژه خط لوله TCP گاز ترکمنستان با دور زدن ایران به اروپا وصل می‌شود. تلاش برای تکمیل این پروژه درحالی انجام شد که هیچ ایده و اقدام متقابل یا نسخه جایگزینی برای جلوگیری از احداث آن در بازار گازی منطقه از خود نشان نداد.
با توجه به توضیحات گفته شده درباره خط لوله ترانس کاسپین، حال می‌توان اهمیت قرارداد سوآپ گازی ایران به دو کشور آذربایجان و ترکمنستان را در فضای کلان‌تری تحلیل کرد. در واقع این قرارداد سوآپ گازی، گام اول ایران برای احیای روابط گازی با دو کشور تاثیرگذار در کریدور گاز جنوبی است که تقویت بیشتر این روابط می‌تواند برای همیشه اجرای پروژه ترانس کاسپین را به حالت تعلیق درآورد.
شبکه خطوط لوله گاز ایران یکی از پیچیده‌ترین شبکه‌های گازی در کل دنیاست که توانایی انتقال گاز از ترکمنستان به آذربایجان و بر عهده گرفتن نقش ویژه در بازی از پیش تعریف شده «کریدور گاز جنوبی» را دارد. حتی در صورت وجود نقصان در انتقال گاز بین دو کشور ترکمنستان و آذربایجان در حجم بزرگ، این امکان وجود دارد که با توسعه شبکه گازی، ایران زمینه حضور خود در این بازی بزرگ را فراهم کند.
در نتیجه قرارداد سوآپ گازی بین ایران، ترکمنستان و آذربایجان را باید در چارچوب یک نقشه کلان در وزارت نفت برای از دور خارج کردن خط لوله ترانس کاسپین و حضور در بازی کریدور گاز جنوبی تحلیل کرد و بدین صورت انعقاد این قرارداد هر چند کوچک از نظر ابعاد اقتصادی، از جنبه استراتژیک و سیاسی یک پیروزی بزرگ برای دولت سیزدهم محسوب می‌شود.
*برنامه حذف ایران از بازار شرقی منطقه با احداث خط لوله تاپی
تصویر ۲ خط لوله گاز تاپی (TAPI) را نشان می‌دهد. این خط لوله گاز ترکمنستان را به ترتیب به افغانستان پاکستان و هند منتقل می‌کند. ایده خط لوله تاپی برای مقابله با خط لوله صلح ایران برای صادرات گاز به پاکستان و هند مطرح شد، خط لوله‌ای که در پایان دولت دهم در آستانه تکمیل و صادرات گاز ایران به پاکستان بود ولی با روی کارآمدن زنگنه به یکباره و به دلایلی نامعلوم این پروژه متوقف شد.
